Om een groeiende, duurzame en innovatieve economie te bevorderen kan de overheid randvoorwaarden scheppen en gewenste ontwikkeling stimuleren. Een goede kennisinfrastructuur, een goede samenwerking tussen bedrijfsleven, kennisinstellingen en overheid, een goed vestigingsklimaat en duurzame modernisering van bestaande sectoren dragen bij aan deze doelstelling. De provincie richt zich op het scheppen van randvoorwaarden voor en stimuleren van het innovatief MKB, de campussen van nationaal belang en de duurzame transitie van de Greenports en het Haven Industrieel Complex naar een nieuwe economie.
De provincie heeft hiervoor ingezet op:

Innovatie

• Het verstrekken van subsidie ter stimulering van innovatie door het MKB en ter versterking van het organiserend vermogen van het MKB in de kennisclusters, de Greenports en het Haven Industrieel Complex. Het betreft de subsidieregeling MKB Innovatieondersteuning Topsectoren (MIT) Zuid-Holland. Deze subsidies worden op grond van de Samenwerkingsagenda ‘Gezamenlijke MKB innovatieondersteuning’ van Rijk en regio verstrekt. Met de subsidies hebben MKB-ers een innovatieadvies- of een haalbaarheidsproject en/of een R&D samenwerkingsproject gehonoreerd gekregen. Hiermee wordt niet alleen innovatie in het MKB gestimuleerd die tot nieuwe business zou moeten leiden, maar veel projecten kunnen ook bijdragen aan het oplossen van maatschappelijke uitdagingen (voedselveiligheid, safety & security, voorkomen van milieuschade, etc.).
• Het beter benutten van het innovatiepotentieel van de provincie door het beschikbaar stellen van kapitaal en subsidie aan InnovationQuarter (zie hiervoor de toelichting bij 'Wat hebben we bereikt');

Samenwerkingsverbanden

Het aangaan van samenwerkingsverbanden en het maken van afspraken met partijen in de regio en het Rijk. In 2018 is de strategische sturing van de Roadmap Next Economy en het Regionaal Investeringsprogramma bij de Economic Board Zuid-Holland ondergebracht. Ook zijn samen met IQ taken op het gebied van internationalisering opgepakt, zoals het organiseren van (handels)missies en van internationaliseringsevenementen. Deze extra activiteiten vragen om een verandering en doorontwikkeling van de EBZ en het EBZ-secretariaat in 2019. Ook heeft de EBZ eind 2018 een kwartiermaker Public Affairs aangesteld om de lobbykracht van de board te professionaliseren en versterken.

Vestigingsklimaat

Het op orde brengen van de randvoorwaarden van de transitie van de Greenports en het HIC naar een nieuwe economie. Het betreft randvoorwaarden op het gebied van ruimte, infrastructuur, milieu, energie en Europese samenwerking.

Deze laatste doelstelling wordt ook via andere taken van de provincie gerealiseerd. Er is bijvoorbeeld een verkenning uitgevoerd naar ‘Toerisme 2030’, waarin toeristische kansen zijn beschreven. In 2019 volgt hieruit een strategie op toerisme. Ook is een marktverkenning uitgevoerd naar verblijfsrecreatie in Zuid-Holland. Begin 2019 wordt een voorstel uitgewerkt, zodat het volgende college een besluit kan nemen over de concrete vervolgstappen.
Deelname in het landelijke programma Holland-City heeft de provincie uitgebouwd voor de verhaallijnen Dutch Food&Cuisine, Nederland-Waterlandlijn en Kastelen en Buitenplaatsen.
Tot slot is geïnvesteerd in realisatie van aanlegsteigers en trailerhellingen en is bijgedragen aan synchronisatie en optimalisatie van bedieningstijden van bruggen en sluizen in de provinciale vaarwegen.

De provincie heeft ingezet op bijdragen aan de verduurzaming van de vijf aandachtsgebieden middels de vijf strategieën uit de in 2016 vastgestelde energieagenda Watt Anders 2016-2020-2050.

Innovatie

Op de strategie Innoveren in de Delta is het provinciale Energie-Innovatiefonds EnergiiQ (€ 35 mln) voor scale-ups die bijdragen aan CO ₂ -reductie geheel operationeel en het beheer ervan is bij InnovationQuarter (IQ) ondergebracht. De belangstelling uit de markt is groot en de eerste aanvragen zijn behandeld. De Energy Innovation Board met o.a. Stedin, MRDH, TU-Delft, TNO en het Havenbedrijf, onder voorzitterschap van de provincie Zuid-Holland, heeft voor de onderwerpen waterstof, het slimme energiesysteem en verduurzaming gebouwde omgeving kansen aangegeven, die verder ter hand zijn genomen. Het waterstofconvenant met 6 projecten op Goeree-Overflakkee is in uitvoering. De contouren van het slimme energiesysteem met de verbinding tussen duurzame opwek, opslag en conversie en sturing van vraag en aanbod zijn geschetst, en worden in 2019-2020 verder doorvertaald in perspectieven en een actieprogramma Energie-Infrastructuur (i.s.m. Transitie Industrie). Op TheGreen Village bij de TUDelft is de Haagse Hogeschool gestart met de eerste smart grid proeven. Met Blocklab en de Dutch Blockchain Coalition wordt verkend op welke manier blockchain het uitwisselen en vermarkten van energie op slimme en betrouwbare manier kan vergemakkelijken. .

Samen met regionale partners is verder gewerkt aan de uitvoering van de Roadmap Next Economy.
Voor het uitbouwen van de energiecampus is in opdracht van de EnergieInnovationBoard (EI-Board: hierin werken overheid, bedrijfsleven en kennisinstellingen, onder voorzitterschap van de provincie, aan het wegnemen van belemmeringen en het creëren van kansen voor innovaties die de transitie naar duurzame energie bespoedigen én bijdragen aan het economisch klimaat), gewerkt aan het versterken en meer verbinden van de soorten spelers in het speelveld: (fundamenteel en toegepast) onderzoek, field labs, start-ups en andere innovators, investeerders, regionale ontwikkelingsmaatschappij IQ en de overheden. De eerste fase van het onderzoek naar het Smart Multi Commodity Grid is afgerond met diverse regionale stakeholders. Het gaat daarbij om de afweging tussen de verschillende commodities electronen, (duurzame) moleculen (zoals waterstof) en warmte.
De provincie heeft het Innovatieprogramma Energie en Klimaat i.s.m. MRDH, TNO en IQ opgezet t.b.v. van implementatie van innovaties op 7 fieldlabs in de regio. Voor de verdere uitbouw van field labs door The Green Village is bij ons een subsidie aangevraagd en in behandeling genomen om een Co Creation Center te realiseren, waarin innovatieve producten en oplossingen doorontwikkeld kunnen worden voor verdere opschaling. In 2019 zal het Co-Creation Centre worden opgeleverd.
De provincie ondersteunt de gemeenten bij de energietransitie in de gebouwde omgeving door het inzetten van een team van procesregisseurs. Deze zijn in samenspraak met de gemeenten, RES-regio’s en andere stakeholders (netbeheerders, woningbouwcorporaties, burgers en bedrijven) begonnen met het maken van transitievisies warmte (TVW) en Regionale Energie Strategiën (RES). Met gemeenten zijn meerdere thema’s opgepakt ten behoeve van gemeente overstijgende kennisopbouw en samenwerking. Hierbij is onder andere aandacht voor energieloketten, de ondersteuning van VVE’s en de omgang met erfgoed in de wijken.

Warmte

In 2018 is voor de strategie Werken aan warmte gestart met de ondertekening van een Green Deal tussen de Warmtealliantie en ministerie van EZK over Marktordening van warmtetransportnetten. Er is in 2018 gewerkt aan dit vraagstuk en rapportage wordt het eerste kwartaal van 2019 verwacht. Daarnaast is verder gewerkt aan ontwikkeling van de regionale hoofdinfrastructuur; het hoofdtransportnet voor warmtelevering te  Leiden en Den Haag. Voor deze traces heeft verkenning plaatsgevonden voor de inzet van middelen van het Warmte Participatie Fonds.
In 2018 is met TNO, EBN, gemeente Rijswijk en 'ministerie van EZK een convenant gesloten voor het oprichten van een Open Innovatie centrum voor aardwarmte wat een bijdrage kan leveren aan het veilig en verantwoord opschalen van aardwarmte. Hiervoor is door de geothermie alliantie gewerkt aan een visie.

Met de gemeenten (onder andere Schiedam, Sliedrecht, Gorinchem, Den Haag) , woningbouwcorporaties en vereniging sociale verhuurders Haaglanden (SVH) is gewerkt aan het benutten van de kansen voor duurzame warmte voor een deel van hun woningbezit (warmtenet wordt aangelegd). In Sliedrecht zijn concrete stappen gemaakt om te komen tot een warmtenet en is een samenwerkingsovereenkomst aangegaan. In 2018 zijn procesadviseurs aan de slag gegaan bij gemeenten om te begeleiden met warmtetransitie en kennis te verspreiden; er is een leerprogramma voor Zuid-Hollandse gemeenten gestart.
Nieuwe ontwikkelingen, zoals aquathermie, worden actief met kennis en middelen begeleid. De warmtekoude-atlas die een belangrijke rol speelt in de analyse van de verduurzamingsopgave van gebouwen,  is in 2018 beschikbaar gesteld voor heel Zuid-Holland.

Voorbeeldig investeren
In het kader van de strategie Voorbeeldig investeren is de planvorming voor de verbouwing en de vergaande verduurzaming van het C-gebouw voltooid en de verbouwing start in 2019. Samen met EnergieRijk DenHaag, Rijksvastgoedbedrijf (RVB) en de gemeente Den Haag, werken we aan het verduurzamen van de kantoorgebouwen rondom het Malieveld, inclusief de verduurzaming van het bestaande warmtenet en WKO-ring. Daarnaast hebben we via EnergyChallenge SmartBuilding drie partijen binnengehaald die de gebouwdelen A, B en D voorzien van slimme sensoren, zodat het energieverbruik daalt en gebruikerscomfort stijgt
Ook is een aantal afgeschreven dienstauto’s vervangen door elektrische auto’s, en is samen met de Omgevingsdienst Haaglanden (ODH) de laadstraat voor elektrische auto’s uitgebreid en dit zal de komende tijd nogmaals gebeuren, zodat er nog 20 full-electric dienstauto’s bij zullen komen. Bij het aanbesteden van opdrachten, het maken van bestekken en het beheer en onderhoud van onze wegen en vaarwegen is duurzaamheid en CO ₂ -reductie als standaardelement opgenomen. Bij het groot onderhoud van de N211 en N470 is een groot aantal innovaties geïmplementeerd. Bij het uitschrijven van de OV-concessies is de verduurzaming één van de leidende principes. Verwacht wordt dat we dit in de komende jaren terug zullen zien in de CO ₂ voetafdruk.

De provincie verkent samen met partners uit bedrijfsleven en kennisinstellingen, in het bijzonder de TU-Delft, de stappen die nodig zijn om te komen tot een groene waterstofeconomie. Deze verkenning heeft betrekking op industrie, mobiliteit, gebouwde omgeving, glastuinbouw en de balancering van het elektriciteitsnet. Doel is het verduurzamen en vergroten van het aanbod van en het vergroten en verbreden van de vraag naar duurzaam geproduceerde waterstof en de verbindende infrastructuur die daarvoor nodig is. De provincie heeft bevorderd dat waterstof een belangrijk thema is in het ontwerp-Klimaatakkoord. Genoemde verkenning vormt de basis voor een nog op te stellen provinciaal beleidskader en regionale uitvoeringsprogramma’s, samen met overheden, bedrijfsleven en kennisinstellingen

Ruimte voor energietransitie

In het kader van de strategie Ruimte voor energietransitie is de Visie Ruimte en Mobiliteit voor de stadsregio Rotterdam aangepast waarbij eind 2017 16 nieuwe locaties voor windenergie zijn aangewezen. Samen met de convenantspartijen heeft de provincie een ondersteuningsteam in het leven geroepen dat de gemeenten faciliteert bij de realisatie van de nieuwe locaties voor windenergie in hun gemeenten en de voortgang monitort. RVO (Rijksdienst voor Ondernemend Nederland) zet tijdelijke projectleiders windenergie in voor 6 gemeenten. De provincie heeft met 5 gemeenten een overeenkomst gesloten om de bevoegdheid voor het afgeven van de omgevingsvergunning aan hen over te dragen.
De Verordening Ruimte is aangepast met de aanwijzing van extra voorkeurscategorieën voor zonne-energie, zoals dorps- en stadsranden en combinatie van zon en wind. Er is gewerkt aan een Handreiking met uitleg voor gemeenten en ontwikkelaars. De website “Zonnewijzer” is live gegaan en hieraan is publiciteit gegeven via o.a. de Realisatietour Slim Ruimtegebruik. Met de Zonnewijzer kan iedereen in een geografisch tool zien waar (binnen- en buitenstedelijk) en hoeveel zonne-energie kan worden opgewekt binnen de ruimtelijke kaders van de provincie.

De subsidieregeling Asbest eraf, Zon erop was ook in 2018 populair. Er zijn 46 subsidies verstrekt, waarvan enkele omvangrijke projecten. Wegens het succes van de regeling hebben PS het budget verhoogd met € 0,5 mln. Samen met de Rabobank en de ondernemer is een promotiefilm opgesteld over de grootschalige vervanging van asbest.

Samen aan de slag

De uitvoering van het komende Klimaatakkoord gebeurt (vooral voor de gebouwde omgeving en duurzame opwekking van elektriciteit) primair vanuit de regio’s, via de opstelling van regionale energiestrategieën (RES). Doel hiervan is dat de energietransitie van onderop, samen met partijen uit de samenleving, wordt ingevuld. Dit kan maatschappelijke acceptatie bevorderen.
In 7 regio’s (Alblasserwaard, Hoeksche Waard, Holland-Rijnland, Midden-Holland, Goeree-Overflakkee, Drechtsteden en Rotterdam-Den Haag) wordt hard gewerkt aan de voorbereiding van een RES. De provincie neemt deel in de regioprocessen, heeft zitting in de bestuurlijke stuurgroepen en levert een financiële bijdrage voor onder meer het organiseren van ateliers. De provincie coördineert de totstandkoming van de RES-sen in Zuid-Holland en ondersteunt het proces met menskracht en middelen.
De provincie faciliteert de gemeenten van Zuid Holland met de inzet van 12 adviseurs die ondersteuning bieden aan de opstelling van een Transitie Visie Warmte. De adviseurs dragen zorg voor kennisuitwisseling, delen best practices en leggen verbindingen met de RES-organisaties. Hierbij is onder andere aandacht voor energieloketten, de ondersteuning van VVE’s en de omgang met erfgoed in de wijken.
In de RES-processen komt naar voren dat de bestaande ruimtelijke kaders van de provincie niet meer volstaan om de gewenste groei van duurzame opwek van energie een plek te geven. De provinciaal adviseur ruimtelijke kwaliteit (PARK) heeft een advies aan het college voorbereid om inspiratie op te doen voor nieuwe vormen van energielandschappen.
In het kader van Samen aan de slag is ook gewerkt aan het versterken van de lokale initiatieven. Zuid Holland was in 2017 en 2018 de grootste stijger in door inwoners gerealiseerde lokale energieprojecten. Dit is gebleken uit de Monitor Lokale Initiatieven Zuid-Holland. In 2018 is € 2 mln subsidie voor lokale energie-initiatieven verleend aan meer dan 40 partijen. Daarbij was een ontwikkeling te zien van zon- en windprojecten naar isolatie en besparing.
Daarnaast zijn via het ‘Lerend netwerk lokale initiatieven’ meerdere goed bezochte en gewaardeerde kennisdelers georganiseerd waarbij de initiatieven en coöperaties elkaar verder hebben geholpen met bijvoorbeeld collectieve zonnedaken of het oprichten van lokale warmtenetten.

Vanuit de strategie Samen aan de slag heeft de provincie zich in 2018 ook ingezet om de CO _{2 -} emissie bij de industrie te verminderen. Voorbeelden zijn de uitkoppeling bij bedrijven van restwarmte op het warmtenet en de ondertekening samen met Deltalinqs van de Letters of Cooperation, bedoeld om een slinger te geven aan duurzaamheid bij de industrie. Verregaande besprekingen zijn gevoerd op het gebied van uitwisseling van stoom tussen bedrijven. De onrendabele top voor het Botlekstoomnetwerk is bepaald. De provincie zoekt mogelijkheden deze vorm van restwarmtegebruik verder te stimuleren. Voorwaarde is wel dat stoomuitwisseling een stap zet in het bouwen van een robuust, open stoomnetwerk (uitwisseling tussen twee bedrijven is over het algemeen vanuit de markt al interessant). De Nota VTH 2018-2021 is vastgesteld waarin meer aandacht is besteed aan onze rol als vergunningverlener. In het kader van het nationaal klimaatakkoord is ingezet op een robuust akkoord voor de industrietafel. dat heeft met name voor de regiotafel Moerdijk Rotterdam geresulteerd in een realistisch stappenplan.

Voorbereiding Omgevingswet

In het kader van voorbereiding op de Omgevingswet is in 2018 ingezet op de beïnvloeding en advisering van de stelselherziening, consultatie van de wetgevingsproducten, de samenwerking met andere bestuursorganen en het agenderen van de gevolgen van de Omgevingswet voor beleid en organisatie.
Het Rijk gaat uit van inwerkingtreding van de Omgevingswet op 1 januari 2021, de stelselherziening is op koers. De minister (Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties) houdt net als de vorige minister (Infrastructuur en Milieu) in afstemming met de bestuurlijke partners (VNG, IPO en UvW) de Tweede Kamer jaarlijks op de hoogte middels een brief over de voortgang op de implementatie. Provincie Zuid-Holland heeft een proactieve rol in diverse IPO-overleggen en de bestuurlijke kerndelegatie.
In 2018 zijn de vier AmvB’s en de Aanvullingswet bodem door de Tweede Kamer aangenomen. Vanuit de provincie is in IPO-verband inbreng geleverd op de consultatie van het Invoeringsbesluit.

Ontwikkeling Omgevingsbeleid

In 2018 zijn de bestaande beleidsnota’s en regels voor de fysieke leefomgeving geïntegreerd in één omgevingsvisie en één omgevingsverordening. Bestaande beleidskeuzes en regels zijn in de omgevingsvisie overzichtelijk samengebracht en eenvoudig doorzoekbaar in een nieuwe digitale raadpleegomgeving.
Verdere ontwikkeling van het omgevingsbeleid is geagendeerd langs de lijn van de vernieuwingsambities, die in de omgevingsvisie zijn opgenomen. Voor deze ambities zijn verkenningen en uitvoeringsprogramma’s gestart, waaruit mogelijk beleidsaanpassingen volgen. Hiermee gaan we uit van een nieuwe opgavegerichte werkwijze waarbij niet het beleid, maar de aanpak van maatschappelijke opgaven en het realiseren van een goede omgevingskwaliteit centraal staan.

Het ontwerp-Omgevingsbeleid, bestaande uit de Omgevingsvisie, Omgevingsverordening en het Programma ruimte, de module voor Kantoren, de module voor Verstedelijking en Wonen en de visie Rijke Groenblauwe Leefomgeving heeft eind 2018 voor inspraak ter inzage gelegen en is ter vaststelling aangeboden aan GS en PS (vaststelling voorzien 1 ^ste kwartaal 2019). Hiermee hebben we de basis gelegd voor een verdere doorontwikkeling van het omgevingsbeleid en de verdere implementatie van de Omgevingswet.

Digitalisering Omgevingsbeleid

De voorbereidingen op de komst van de Omgevingswet betekent ook voorbereiden op het landelijke digitale stelsel. Eind 2018 is op landelijk niveau door de minister en de bestuurlijke partners het beheerakkoord voor de landelijke digitale voorziening ondertekend en zijn afspraken bevestigd over het gezamenlijke ambitieniveau. Intern is ter voorbereiding op de digitalisering van alle belangrijke documenten het omgevingsbeleid gedigitaliseerd. Verder is ingezet op pilots ter verbetering van datakwaliteit en voorbereiding op digitale vergunningverlening.

Regionale samenwerking

De samenwerking met de regionale partners krijgt vorm via de ambtelijke participatie in vijf regionale werkgroepen. Op provinciaal niveau wordt ook kennis en ervaring uitgewisseld, via bijeenkomsten over digitalisering, over omgevingsbeleid (zomertoer in de regio’s), het provinciaal platform en de netwerkbijeenkomst ’Hier wordt gewerkt aan de Omgevingswet’ van 22 november 2018 met en voor alle bestuurlijke partners en uitvoeringsdiensten uit Zuid-Holland.

Actualisatie ruimtelijk beleid

De Actualisering 2018 van de Visie ruimte en mobiliteit, het Programma ruimte en de Verordening ruimte is op 30 mei 2018 vastgesteld door Provinciale Staten. Het beleid, de regels en de bijbehorende kaarten zijn op meerdere punten bijgesteld, mede naar aanleiding van actuele maatschappelijke ontwikkelingen. De wijzigingen hebben onder meer betrekking op detailhandel, behoefteramingen bedrijventerreinen en de ladder voor duurzame verstedelijking. Ook is in de Verordening ruimte op enkele punten meer flexibiliteit aangebracht, om meer mogelijkheden te bieden voor maatwerkoplossingen.

Adviseren over en beoordelen van gemeentelijke ruimtelijke plannen

Het provinciaal beleid is er op gericht om al bij de ontwikkelingen van plannen met gemeenten in gesprek te gaan. In de huidige werkwijze beoordeelt de provincie alleen die plannen waar mogelijk een provinciaal belang in het geding is. In 2018 zijn er 1139 e-formulieren ingediend en zijn er 478 plannen beoordeeld op provinciaal belang. De beoordeling van deze plannen heeft geleid tot het indienen van 76 vooroverlegreacties, 23 zienswijzen, 2 reactieve aanwijzingen en 1 bezwaar. Daarnaast is 1 ontheffing verleend en zijn er geen ontheffingsverzoeken afgewezen. Belangrijk onderdeel van de werkwijze is om proactief met gemeenten en regio's in gesprek te gaan in het beginstadium van nieuwe ontwikkelingen / plannen en daarmee het aantal plannen dat daadwerkelijk beoordeeld dient te worden en de inzet van ons corrigerend instrumentarium zo beperkt mogelijk te houden.
Een overzicht van deze provinciale reacties en ontheffingen wordt nog apart toegezonden aan de staten.
In 2018 is een provinciaal inpassingsplan gestart voor de N207 Zuid (verlengde Bentwoudlaan).

Uitvoering integrale aanpak voor slim ruimtegebruik en integrale projecten

Verstedelijking
Omdat er op dit moment meer vraag dan aanbod is op de woningmarkt in de hele provincie en in de toekomst behoefte blijft aan binnenstedelijke bouwlocaties, heeft de provincie als onderdeel van de concernopgave Verstedelijking in het voorjaar van 2018 twee verkenningen laten uitvoeren. De eerste is een verkenning naar versnellingsmogelijkheden voor geplande woningbouw en vermindering van leegstand in alle gemeenten van Zuid-Holland tot 2025. De tweede is een verkenning naar versnelling van 15 grootschalige binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen gericht op wonen en werken voor de middellange termijn. Deze laatste verkenning is gedaan als onderdeel van meerdere strategische verkenningen over toekomstige vraagstukken die in de provincie spelen. In beide verkenningen is gesproken met (relevante) gemeenten, is er een consultatieronde met marktpartijen geweest en bij het eerste onderzoek is er ook een consultatieronde met koepels van woningbouwcorporaties geweest. Centrale vraag in beide verkenningen is wat de provincie concreet kan betekenen in de versnelling van de woningbouwopgave. De eerste verkenning is gebruikt als onderbouwing voor het Actieplan Woningbouw en de tweede verkenning als onderbouwing voor de afspraken in de MIRT-overleggen met het Rijk. Beide verkenningen zijn aan PS aangeboden.

Op de 3 ^e Bestuurlijke Verstedelijkingsconferentie op 4 oktober 2018 is het Actieplan Woningbouw gepresenteerd met drie maatregelen (zie voor meer informatie de website www.pzh.nl/datisslim ):

1. Inzet van de Vliegende Brigade voor extra deskundigheid en personele capaciteit bij gemeenten voor planrealisatie. Voor deze maatregel is via de najaarsnota € 0,5 mln extra middelen vrijgemaakt.
2. Sneller mogelijk maken van transformatie-initiatieven van bestaande bebouwing binnen bestaand stads- en dorpsgebied nabij hoogwaardig openbaar vervoer. Deze maatregel is via de actualisatie van de VRM doorgevoerd.
3. De inzet van medefinanciering voor versnelling woningbouw en binnenstedelijke transformatie vanuit bestaande middelen. In december is bij de begrotingsbehandeling via een amendement € 3 mln extra ter beschikking gekomen voor deze maatregel..

In het MIRT-overleg in juni is met het Rijk de afspraak gemaakt over de te volgen verstedelijkingsstrategie die gericht is bouwen binnen Bestaand Stads- en Dorpsgebied en nabij Hoogwaardig Openbaar Vervoer. In het MIRT-overleg in november is met het Rijk afgesproken om in 2019 te gaan werken aan een Verstedelijkingsakkoord die afspraken bevat tussen Rijk, provincie en gemeenten over de realisatie van grootschalige binnenstedelijke gebiedsontwikkelingen.

Slim ruimtegebruik
In het kader van het Actieprogramma Slim Ruimtegebruik zijn in 2018 de volgende resultaten bereikt:

Samen met gemeenten en private partijen is gewerkt aan transformatie en/of herontwikkeling van terreinen met leegstand van kantoren.

• Voor het gebied Goudse Poort in Gouda werken gemeente, bedrijven, vastgoedeigenaren en provincie aan de uitvoering van de in 2017 ondertekende intentieovereenkomst. Hiervoor zijn verschillende “gebiedsdeals” in de maak. Zie ook: https://youtu.be/DCBeqTTSHiI .
• De provincie ondersteunt de gemeente Capelle aan den IJssel bij het terugdringen van leegstand in de kantorenlocatie Rivium. De inzet hierbij is dat leegstaande kantorenpanden worden omgevormd tot wonen voor diverse doelgroepen. Ook zal de verblijfskwaliteit van het openbaar gebied worden aangepast op de nieuwe woonfunctie. Zie ook: https://youtu.be/GfQzyF9CJVQ
  

Samen met gemeenten en private partijen is gewerkt aan vermindering van leegstand van winkels
(onder andere d.m.v. de gemeentelijke leegstandsverordening).

• De provincie heeft de gemeente Schiedam geholpen bij het aanpakken van winkelleegstand in het centrum van de stad. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de gemeentelijke leegstandsverordening en deskundigen die eigenaren van leegstaande winkelpanden adviseren over mogelijkheden voor nieuwe gebruikers of een nieuwe bestemming. De leegstand in het centrum van Schiedam is in 2018 teruggelopen. Zie ook: https://www.youtube.com/watch?v=3UFIcjMbz50 .

Ook in Bodegraven-Centrum is samen met het Kadaster een traject doorlopen om de winkelleegstand in het centrum terug te dringen. Ook hier is de leegstand teruggelopen. Zie ook: https://youtu.be/t041TWdhBLk

• De provincie helpt –samen met het Kadaster- de gemeente Hoeksche Waard bij het terugdringen van de winkelleegstand in het centrum van Oud Beijerland, onder andere door het organiseren van gesprekken met eigenaren van leegstaande panden.
  In de Duin- en Bollenstreek en de gemeente Westland zijn voorbereidende gesprekken gevoerd ter voorbereiding op een traject om de winkelleegstand te verminderen.
  De lessen die we samen met de genoemde gemeenten leren worden ook overgebracht op andere gemeenten. Bijvoorbeeld tijdens een Evaluatiesessie in maart 2018 met diverse gemeenten in Zuid-Holland met vergelijkbare problemen op het gebied van winkelleegstand.

Realisatietours Slim Ruimtegebruik

In het kader van het actieprogramma Slim Ruimtegebruik zijn tussen oktober 2018 en januari 2019 drie Realisatietours georganiseerd. Met bestuurders, bouwers en ontwikkelaars bezocht gedeputeerde Adri Bom-Lemstra inspirerende plekken in Zuid-Holland waar Slim Ruimtegebruik in de praktijk is gebracht.
Tijdens de drie Realisatietours werd voor elke tour de verbinding gezocht met een ander actueel thema:
Tijdens de eerste tour ‘Verduurzaming bedrijventerreinen’ is een bezoek gebracht aan ABC Westland waar 120.000 m2 zonnepanelen op de daken van bedrijfsgebouwen zijn gerealiseerd. Realisatietour twee stond in het teken van ‘bouwen op en langs het spoor’. Hiervoor werd een bezoek gebracht aan de Spoorzone in Delft waarbij de discussie ging over parkeernormen rond HOV. De derde Realisatietour vond plaats op de DakAkker in Rotterdam rond het thema ‘verdichten en vergroenen in de stad’.
Om een idee te geven van de Realisatietours zijn via de volgende link de videoverslagen te vinden:
https://www.zuid-holland.nl/onderwerpen/ruimte/toolbox-slim/

Samenwerking Slim Ruimtegebruik en Verstedelijking

In 2018 zijn voorbereidingen getroffen om de programma’s Slim Ruimtegebruik en Verstedelijking in 2019 in elkaar te laten opgaan waardoor –mede gelet op de complexiteit- de problematiek meer integraal kan worden aangevlogen.

Regionale samenwerking rondom Beter benutten
De woningmarktregio’s in de provincie zijn gevraagd geactualiseerde woningbouwprogramma’s op te stellen en in december 2018 aan Gedeputeerde Staten voor te leggen voor besluitvorming. Een woningbouwprogramma waarmee Gedeputeerde Staten hebben ingestemd kan worden benut als onderbouwing van de behoefte in het kader van de ladder voor duurzame verstedelijking (besluitvorming GS over de programma’s voorzien in het eerste kwartaal van 2019). Ambtelijk is er door de provincie bijgedragen aan de totstandkoming van de programma’s. Ook is financieel bijgedragen aan behoefteonderzoek in de Rotterdamse regio. Aan de regio’s Hoeksche Waard en Alblasserwaard-Vijfheerenlanden is geen geactualiseerd woningbouwprogramma gevraagd vanwege de bestuurlijke herindeling binnen deze regio’s.

Samenwerking in de Zuidelijke Randstad

Bovenregionale strategie
Het netwerk van de Zuidelijke Randstad is in 2017 gewijzigd van opzet. Het netwerk fungeert nu als kennisnetwerk, en is daarin aansluitend andere trajecten in de Zuidelijke Randstad, in BO-MIRT en de Verstedelijkingsalliantie.

Gebiedsprogramma duurzame bereikbaarheid Rotterdam – Den Haag
Het gebiedsprogramma is onderdeel van afspraken in Bestuurlijk Overleg Meerjarenprogramma Infrastructuur Ruimte en Transport (BO-MIRT). Doel van het programma  is om de bereikbaarheid te verbeteren en daarmee bij te dragen aan een sterke economie, een aantrekkelijk leefmilieu en aan kansen voor mensen in de regio. Daarvoor wordt ingezet op een integrale benadering van verstedelijking (waaronder de woningbouwopgaven) en bereikbaarheid, slimme investeringen en gedeeld eigenaarschap in de samenwerking en uitvoering van het programma. In 2018 zijn afspraken gemaakt over het starten van de MIRT-verkenning Oeververbindingen Rotterdam, het starten van een verkenning CID-Binckhorst inclusief eerste uitvoeringspakket, het uitvoeren van een korte termijn actiepakket gericht op diverse knelpunten/ontwikkeling fietsvoorzieningen en het ontwikkelen van een adaptieve strategie Metropolitaan OV en verstedelijking in een gezamenlijk werkplaats Rijk-regio-vervoerders. Meer informatie over de BO-MIRT afspraken is te vinden onder doel 2.1 Instandhouding, bereikbaarheid en verkeersveiligheid op orde.

Samenwerking in het Groene Hart
Na het opleveren van het Perspectief Groene Hart in 2017 zijn door Provinciale Staten met de collega's uit de twee andere betrokken provincies sessies georganiseerd om zich verder te verdiepen in de inhoud, volledigheid en integraliteit van de Visie Perspectief Groene Hart 2040. Het Perspectief schetst diverse grote transitieopgaven voor het Groene Hart. Om deze transities ruimtelijk nader in kaart te brengen te brengen zijn de Provinciaal Adviseurs Ruimtelijke Kwaliteit van de drie Groene Hart provincies in 2018 gestart met een breed ontwerpend onderzoek met ruimtelijke implicaties en hoe deze kunnen aansluiten op de kwaliteiten van het Groene Hart. 

Voorwaarden scheppen en ondersteunen van gemeenten voor de versterking van werklocaties

Detailhandel

In 2018 is de ruimtelijke vertaling van de Discussienota Detailhandel in de Visie ruimte en mobiliteit afgerond. Daarnaast is uitvoering gegeven aan het Actieplan Detailhandel. Er is een subisidieregeling planvorming detailhandel opgesteld. Er zijn circa 30 aanvragen gehonoreerd. Er zijn plannen van aanpak gemaakt voor de onderwerpen ‘Stimuleren regionale samenwerking en programmering’ en ‘Kennis en Informatie’. Ook heeft een evaluatie van de Adviescommissie Detailhandel plaatsgevonden. Tenslotte hebben (al dan niet in het kader van het Actieprogramma Slim Ruimtegebruik en gebiedsgericht werken) veel acties plaats gevonden op locatieniveau om de winkelleegstand in centra aan te pakken, zoals in Bodegraven en Oud Beijerland.

In het kader van het traject ‘Versnellen, Voorspellen, Vertellen’ heeft een onderzoek plaatsgevonden naar het functioneren van de Perifere Detailhandelsvestigingen (beter bekend als : ‘woonboulevards’). In 2019 worden de aanbevelingen uit het onderzoek nader uitgewerkt. Vooruitlopend hierop is via een amendement al € 3 mln beschikbaar gesteld voor de aanpak van Verstedelijking en PDV-locaties op locatieniveau. Het Koopstromenonderzoek 2018 is uitgevoerd waarvan de resultaten begin 2019 worden gepubliceerd

Bedrijventerreinen

In december 2018 is door GS de notitie ‘Bedrijventerreinen Zuid-Holland: terugblik 2018, vooruitblik 2019’ vastgesteld, dat in januari 2019 met de Statencommissie Ruimte en Leefomgeving is besproken. Hierin is opgenomen hoe ons vraaggericht bedrijventerreinenbeleid (vastgesteld februari 2016) ervoor staat. Dit heeft geleid tot enkele voorstellen om het beleid te actualiseren, zodat we een goed antwoord hebben op alle ontwikkelingen die op bedrijventerreinen af komen. Denk aan de forse woonopgaven waardoor steeds meer woningen op of vlakbij bedrijventerreinen worden gepland/gebouwd. Maar ook de energietransitie, circulaire economie en klimaatopgaven, waaraan bedrijventerreinen een belangrijke bijdrage kunnen leveren.

Sinds 2017 wordt gewerkt aan verbetering van de dataverzameling over bedrijventerreinen. Daarvoor is onder meer een digitale monitor bedrijventerreinen gemaakt, die in 2018 verder is doorontwikkeld. De uitkomsten van de behoefteraming uit 2017 zijn in 2018 juridisch verankerd in een wijziging van de VRM. Verder is in alle regio’s gewerkt aan verdiepend onderzoek op de behoefteraming en het in beeld brengen van te verwachten vervangingsvraag door transformatie. In sommige regio’s wordt dit vertaald in een regionale visie of werklocatiestrategie. Hiermee komen vraag en aanbod meer in evenwicht. Waar dit niet uit de verf komt en de marktsituatie daar naar vraagt, pakken we als provincie op een aantal plekken de regie om te komen tot regionale afspraken. Denk aan de ontwikkeling van de A12 corridor, waarvoor we in 2018 een Provinciaal Programma Bedrijventerreinen hebben opgesteld.

In maart 2018 is een nieuwe ronde van de subsidieregeling planvorming bedrijventerreinen opengesteld voor projecten die de kwaliteit van en samenwerking op bedrijventerreinen verbeteren. Het subsidieplafond werd ruim voor de einddatum van de subsidieperiode bereikt en de regeling voorziet duidelijk in een vraag. Daarom is najaar 2018 een extra ronde opengesteld.
Daarnaast is er sinds september 2018 de nieuwe Subsidieregeling energie op bedrijventerreinen Zuid-Holland. Hiermee willen we investeringen in energietransitie en verduurzaming van bedrijventerreinen helpen. De regeling is voor het verstrijken van de eindtermijn uitgeput. Dit betekent concreet dat bedrijven voor minimaal € 5 mln gaan investeren in duurzame energie.

Via de Uitvoeringssubsidie Herstructurering Bedrijven (UHB) wordt nog een aantal verouderde bedrijventerreinen opgeknapt. Bestaande bedrijventerreinen worden zo beter benut en vraag en aanbod blijven beter in balans. Eind 2018 is gestart met een verkenning of de tijd rijp is voor een UHB regeling nieuwe stijl.

Kantoren

Het huidige kantorenbeleid is gericht op het concentreren van kantoren op de juiste plek, het reduceren van plancapaciteit op kansarme plekken en het bevorderen van transformatie van leegstaande kantoren. Transformatie van kantoren op incourante locaties naar bijvoorbeeld woningen is niet alleen goed voor de toename van het aantal woningen en zorgvuldig ruimtegebruik, maar werkt ook versterkend voor de kantorenmarkt. De centra waar zich kantoren bevinden dienen multimodaal goed bereikbaar te zijn.

De provincie hanteert daarom een kantorenstructuur die recht doet aan de eigenschappen van een bepaalde locatie. Zo geeft de provincie meer ruimte voor uitbreiding voor de toplocaties, beperkte uitbreiding voor kleinschalige en lokale vraag en streeft naar het terugdringen van overaanbod en plancapaciteit op locaties met (sub)regionale reikwijdte.

De provincie verwacht dit jaar voor alle regio’s geactualiseerde regionale kantorenvisies te aanvaarden. Hierbij zullen we samen met de regio’s gaan monitoren hoe de kantorenmarkt zich ontwikkelt en waar nodig ondersteunen.

Teeltareaal Greenports

De provincie stuurt op moderne teeltlocaties voor de Greenports in Zuid-Holland, zodat de Greenports een toonaangevend wereldcluster in Zuid-Holland kunnen blijven. Dit doet de provincie door voor de Greenport Westland-Holland een brede bestemming glastuinbouw te hanteren. Daarnaast heeft de provincie met de gemeente Westland afspraken gemaakt over inzet van middelen ten behoeve van het actief verminderen van herstructurering in de weg liggende obstakels. Met de gemeenten in het gebied Oostland is de provincie een verkenning naar de ruimtelijk-economische structuur voor het gebied Oostland gestart. De provincie heeft samen met partners zitting in de Coalitie HOT (Herstructurering Ontwikkeling Teeltareaal) dat zich op modernisering van glastuinbouwgebieden richt. Voor de Greenport Boskoop faciliteert de provincie planologisch de ontwikkeling van het teeltareaal. In de Greenport Bollenstreek faciliteert de provincie door middel van ruimtelijke regelgeving de werking van de Greenport Ontwikkelingsmaatschappij (GOM). In de Greenport Aalsmeer participeert de provincie samen met partners in de ontwikkeling van ruimtelijke planvorming.

Toezicht op huisvesting vergunninghouders

Wij sturen elk kwartaal elke gemeente een brief met onze bevindingen van het huisvesten van vergunninghouders en als een gemeente haar taakstelling niet heeft gerealiseerd vermelden we in welke fase van de interventieladder de betreffende gemeente wordt geplaatst. Met gemeenten die op de interventieladder in de fase informatie opvragen en valideren staan, bespreken wij hoe de achterstand is ontstaan en welke stappen de gemeente zet om het halfjaar zonder achterstand af te sluiten. Met de gemeenten die op de interventieladder in de fase afspraken maken over acties en termijnen staan, spreken wij af dat zij voor 1 april of 1 oktober een plan van aanpak aan ons sturen en dat zij het halfjaar zonder achterstand af moet sluiten.

In 2018 is de ruimtelijke druk op cultureel erfgoed verder toegenomen door de sterk gestegen bouwactiviteiten. Er is nog meer dan voorheen in de voorfase contact gezocht met gemeenten om nadelige effecten op kroonjuwelen en landgoed-, kasteel- en molenbiotopen te voorkomen. In de meeste gevallen is dat goed gelukt. In een aantal gevallen is ontheffing verleend of was er sprake van een dermate geringe afwijking dat dit is toegestaan.

Erfgoedlijnen
De kwaliteitsslag op erfgoedlijnen uit 2017 heeft in 2018 geleid tot een helder afwegingskader bij de advisering door de maatschappelijke erfgoedtafels over de projecten voor het maatregelenpakket 2019. Iedere erfgoedlijn heeft een afwegingskader gebaseerd op eerder vastgestelde ambitiekaarten en gewenste streefbeelden met daaraan gekoppeld gewenste maatregelen om dat streefbeeld te bereiken. De ambitiekaarten en streefbeelden dragen bij aan een betere aansluiting op andere partijen, op andere beleidsterreinen en opgaven van de provincie en geven focus voor erfgoedlijnen.
In 2018 is naar aanleiding van een motie over de doorontwikkeling erfgoedlijnen (motie 814) gestart met een onderzoek naar een achtste erfgoedlijn rond maritiem industrieel erfgoed van Hoek van Holland tot Gorinchem. Daarnaast richt de doorontwikkeling zich, conform het advies van de Provinciaal Adviseur Ruimtelijke Kwaliteit (rapport Erfgoedlijnen, stand van zaken kwaliteitsslag) op de context van erfgoedlijnen (aansluiten bij ontwikkelingen en opgaven), borging, centraal stellen van boegbeelden en zorgen voor kwaliteit als continu proces.
De evaluatie van de subsidieregeling erfgoedlijnen door het instituut Tympaan geeft aan dat de waardering van erfgoedlijnen en de erfgoedtafels door de aangesloten partijen zeer goed is.
 In 2018 zijn ook weer veel projecten concreet geworden of tot afronding gekomen. Zo is binnen de erfgoedlijn trekvaarten het aanlichten van diverse objecten rond de trekvaarten afgerond met een feestelijke opening. Binnen de erfgoedlijn Goeree Overflakkee is de tentoonstelling 65 jaar watersnoodramp geopend. Er zijn fiets- en wandelroutes langs de LIMES geopend en er is een speciale LIMES wand in het Rijksmuseum voor Oudheden geopend. De restauratie en herinrichting van park en landgoed de Paauw in Wassenaar vordert zeer goed. Bij deze restauratie zijn 7 jong professionals die een opleiding doen voor het restauratievak betrokken, zij zijn door de Gedeputeerde in het zonnetje gezet. Er is in de 6 ^e molen achter Haastrecht bezoekersinformatie beschikbaar gesteld over de Oude Hollandse Waterlinie en de herinrichting van de Koeneschans is in 2018 afgerond (opening begin 2019).

Erfgoedhuis
Het Erfgoedhuis ondersteunt, verbindt en inspireert erfgoed betrokkenen bij het in stand houden en ontsluiten van cultureel erfgoed in Zuid-Holland. Dit alles in opdracht van de provincie. Het is belangrijk dat het Erfgoedhuis een toekomstbestendige organisatie is, dat personeel en middelen effectief en efficiënt worden ingezet en dat activiteiten die het Erfgoedhuis uitvoert aansluiten bij de vraag van de partners en ontwikkelingen in het erfgoedveld. In 2018 is op verzoek van de provincie een externe doorlichting uitgevoerd naar de organisatie van het Erfgoedhuis. Op basis van de uitkomsten van deze doorlichting wordt in 2019 in overleg met de provincie een ontwikkelplan opgesteld. In dit ontwikkelplan komen minimaal de volgende aspecten terug:

• Betere aansluiting provinciaal beleid en uitvoering door het Erfgoedhuis;
• Versterking interne organisatie van het Erfgoedhuis;
• Versteviging relatie met stakeholders door het Erfgoedhuis en uitbreiding van het netwerk.

Monumenten
Er was in 2018 € 2 mln extra beschikbaar voor de restauratie van rijksmonumenten. In 2018 zijn diverse restauraties van rijksmonumenten gerealiseerd voor ruim € 5,4 mln (inclusief restauraties binnen erfgoedlijnen). Het grootste project betrof de restauratie van Huis Dedel in Den Haag. Er was € 767.470 voor de restauratie en € 100.000 voor de herbestemming ervan beschikbaar. Mede dankzij deze subsidie zal in dit monumentale pand medio 2019 het Design Museum Dedel worden geopend. Een museum over de geschiedenis van reclame, grafische vormgeving en design.
In juni 2018 heeft de Randstedelijke Rekenkamer zijn rapport gepubliceerd over het onderzoek naar restauratie subsidies in Noord-Holland, Utrecht en Zuid-Holland. Met dit onderzoek wilde de Rekenkamer nagaan of de provincies na de decentralisatie in 2012 erin slagen om de rijksmonumenten te behouden via de subsidieregeling voor het restaureren van deze objecten. Geconstateerd is dat de provincie Zuid-Holland erin slaagt om de bouwkundige staat te verbeteren en de monumentale waarden te behouden.
Met de subsidieregeling wordt vakmanschap (met leerlingwerkplaatsen) in de restauratiemarkt bevorderd. Dit gebeurt ook via een jaarlijkse subsidie van € 20.000 aan de Stichting Restauraties Opleidingsprojecten (ROP) Zuid-west.

Herbestemming
Er is in 2018 voor 6 herbestemmingsplannen € 395.000 aan subsidie verleend ter verbetering van de toegankelijkheid en duurzaamheid. In de maand oktober is de subsidieregeling daartoe eenmalig extra opengesteld, waarbij subsidieontvangers voor restauratie in de afgelopen 3 jaar in aanmerking kunnen komen voor herbestemmingssubsidie. De plannen behelzen onder meer een Bed & Breakfast in het brugwachtershuisje Wijkerbrug in Voorburg en horeca in de Witte boerderij in Heinenoord. Tevens zijn er 4 herbestemmingsprojecten (voor in totaal € 147.500) binnen erfgoedlijnen gesubsidieerd, zoals Bunkbed, Zwitsers Speelhuis Keukenhof, Ockenburg Den Haag en Koetshuis Calorama.
Er zijn in samenwerking met het Erfgoedhuis 2 expertsessies georganiseerd, met als doel de herbestemming van leegstaande monumenten gebiedsgericht te stimuleren. De onderwerpen zijn de herbestemming van de rijksmonumentale Onze Lieve Vrouwe ten hemelopneming kerk te Voorburg en voormalig industrieterrein Schokbeton in Zwijndrecht.
Een team van aanjagers is sinds medio 2018 actief en gericht op het versnellen van de herbestemmingsopgave binnen agrarisch, religieus en industrieel erfgoed. De aanjagers hebben ook geparticipeerd aan het programma van de twee provinciale netwerkbijeenkomsten ‘Monumenten in beweging’. In mei vond de bijeenkomst over het herbestemmen van industrieel erfgoed in de Fruitvis in Rotterdam plaats. In november was de bijeenkomst over herbestemming van agrarisch erfgoed in de Wijnboerderij Vlaardingen.

Archeologie
Tijdens de 4 ^e editie van de Nationale Archeologiedagen stapten ruim 56.000 bezoekers door heel Nederland in de wondere wereld van de archeologie. Provincie Zuid-Holland deed ook weer mee met 61 activiteiten verspreid over de provincie en bijna 13.000 bezoekers; 2018 was het de drukst bezochte editie tot nu toe.
Er zijn in 2018 eenentwintig projecten gecofinancierd, waaronder de ontwikkeling van een Archeoscoop bij Kasteel Develstein, een ‘pop-up’ expositie over Oudshoorn in de etalages van de middenstand in Alphen aan den Rijn en een groot aantal activiteiten in het kader van het Themajaar Ontstaan van Holland. De Stichting Archeologie en Publiek werkt daarnaast samen met het provinciaal archeologisch depot aan de expositie van vondsten op een vijftiental scholen voor primair en voortgezet onderwijs in Zuid-Holland.
De subsidieregeling loopt vanaf 2016 en loopt door tot en met 2019. In 2018 is de subsidieregeling positief geëvalueerd op grond van de ‘factfinding’ door onderzoeksinstituut Tympaan. Volgens de respondenten hebben de uitgevoerde activiteiten daadwerkelijk bijgedragen aan het bereiken van de provinciale doelen: het presenteren en toegankelijk maken van de Zuid-Hollandse archeologische vondsten, om het draagvlak voor de archeologie onder de inwoners van Zuid-Holland te vergroten. De activiteiten hebben volgens hen gezorgd voor het vergroten en verbreden van het publieksbereik. Door de gerealiseerde activiteiten en de daarmee samenhangende communicatie is meer bekendheid gegeven aan de archeologie in Zuid-Holland. Het is echter pas op lange termijn vast te stellen of de activiteiten en prestaties hebben geleid tot een betere beleving en bescherming van de archeologie in Zuid-Holland. Het is een proces van kanteling dat in beweging is.
Naast de activiteiten voortvloeiend uit de subsidieregeling is ook veel publiek bereikt met een aantal topvondsten zoals de Vogelschaal, de grafelijke stoel van Overschie en de Romeinse weg bij de Rijnlandroute. De evenementen en publieksbijeenkomsten hebben veel media-aandacht gekregen en veel mensen aangetrokken. Dit heeft ook doorwerking naar het archeologisch depot, waar steeds meer verzoeken om bruiklenen binnen komen.